Những đám khói trắng từ đồng ruộng và lời giải cho bài toán ô nhiễm không khí

 

Ở nhiều vùng quê, ký ức tuổi thơ của không ít người gắn với những mùa gặt vàng óng, với đống rơm cao và những đám khói cuộn lên trên nền trời chiều. Có biết bao đứa trẻ chờ đến thời điểm ấy để được chạy nhảy trên cánh đồng, nô đùa với khói như một trò chơi, xem đó là nét bình dị của làng quê. Theo thời gian, mỗi thế hệ lớn lên cùng thói quen đó, trong mỗi gia đình làm nông đều có hình ảnh “mùa gặt là mùa đốt rơm rạ”; và dù mùi khói có khét, có khó chịu, rất hiếm người nghĩ tới câu chuyện ô nhiễm không khí hay nguy cơ bệnh tật từ chính những làn khói quen thuộc ấy.

 

Thực tế tại nhiều địa phương đồng bằng, phần lớn rơm rạ sau thu hoạch được nông dân gom lại rồi đốt ngay trên đồng, chưa được tận dụng một cách hiệu quả. Việc thu gom, xử lý hay cơ giới hóa thường mất nhiều thời gian, kèm theo đó là chi phí và công sức, trong khi phần lớn rơm rạ còn chứa dư lượng thuốc trừ sâu, thuốc bảo vệ thực vật, nhiễm hóa chất nên khó có thể dùng làm thức ăn cho gia súc như trước đây. Do thời vụ luôn gấp gáp, người dân cần dọn ruộng nhanh để chuẩn bị cho vụ gieo trồng tiếp theo, nên họ lựa chọn cách “nhanh – gọn – rẻ” nhất là đốt. Giá rơm thấp, thiếu đầu ra ổn định, cộng với tư duy truyền thống “đốt cho sạch ruộng, diệt sâu bệnh” đã khiến tập quán này duy trì lâu dài, dù nhiều văn bản pháp luật và khuyến cáo môi trường đã được ban hành.

 

 

Hậu quả từ những đám khói trắng đó không chỉ dừng lại ở hình ảnh cánh đồng mờ ảo. Khi rơm rạ bị đốt ngoài trời, quá trình cháy tạo ra lớp khói dày đặc lan rộng, làm xấu đi chất lượng không khí, đặc biệt là khi thời tiết bất lợi, trời lặng gió, nghịch nhiệt… Ở những thành phố nằm cạnh vùng nông nghiệp, không hiếm ngày người dân đô thị thức dậy trong bầu không khí đặc quánh mùi khói, chỉ số bụi mịn tăng cao mà bầu trời không hề có nhà máy hay khu công nghiệp lớn nào hoạt động gần đó. Các nghiên cứu ước tính phần lớn rơm rạ ở Việt Nam vẫn bị đốt ngay tại ruộng, tạo ra mức phát thải đáng kể các chất ô nhiễm. Theo ông Lê Hoài Nam – Phó Cục trưởng Cục Môi trường (Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn), giai đoạn mùa đông từ tháng 10 đến tháng 4 năm sau là thời điểm tác động nghiêm trọng nhất, do các chất ô nhiễm khó khuếch tán, dễ tích tụ thành những lớp sương mù dày. Việc đốt rơm rạ tạo ra bụi mịn PM2.5, khí CO, NOx và các hợp chất hữu cơ đa vòng thơm (PAHs) – những tác nhân đã được chứng minh có liên quan đến các bệnh về hô hấp, tim mạch, làm tăng tỷ lệ tử vong sớm.

 

Mặc dù nhiều địa phương đã có lệnh cấm đốt rơm rạ ngoài trời, thực tế không khó để bắt gặp cảnh khói trắng bốc lên từ cánh đồng chỉ cách khu dân cư, khu đô thị vài cây số. Ông Hoàng Dương Tùng – Chủ tịch Mạng lưới Không khí Sạch Việt Nam – nhận định rằng quy định và kế hoạch quản lý hiện nay chưa đủ mạnh, trong khi năng lực giám sát tại cấp cơ sở còn yếu. Tổ chức lực lượng để bắt quả tang, lập biên bản và xử phạt từng hộ đốt rơm rạ trên các cánh đồng rộng là điều rất khó khăn. Vì vậy, dù có lệnh cấm, nông dân vẫn tiếp tục đốt rơm bởi họ chưa nhìn thấy một phương án nào khác vừa khả thi, vừa phù hợp với điều kiện sinh kế. Tình trạng này cũng không chỉ diễn ra tại Việt Nam mà còn phổ biến ở nhiều quốc gia nông nghiệp như Ấn Độ, nơi mỗi mùa đốt phụ phẩm nông nghiệp đều khiến các thành phố chìm trong khói mù dày đặc.

 

Kinh nghiệm từ Ấn Độ cho thấy, chỉ “cấm” thôi là chưa đủ. Theo báo cáo của Viện nghiên cứu nông nghiệp Ấn Độ, những biện pháp được đánh giá hiệu quả hơn là khuyến khích, hỗ trợ người dân sử dụng các loại máy móc như máy xới đất, máy ép rơm, máy cày chuyên dụng để xử lý phụ phẩm ngay tại ruộng; đồng thời tận dụng rơm làm năng lượng sinh học, thức ăn gia súc sau xử lý, hoặc phân hủy trực tiếp tại ruộng để bổ sung dinh dưỡng cho đất. Khi các mô hình này được triển khai song song với chính sách trợ giá, hỗ trợ thuê máy, hỗ trợ phổ biến công nghệ, việc “giảm đốt” trở nên thực tế hơn rất nhiều so với việc chỉ đưa ra các mức phạt trên giấy.

 

Tại Việt Nam, thời gian qua cũng đã có nhiều chính sách, chương trình hỗ trợ người dân thuê máy móc, thu gom và mua rơm rạ, cũng như khuyến khích chuyển đổi phương thức canh tác thân thiện hơn với môi trường. Tuy nhiên, để phát huy hiệu quả, những chính sách đó cần được duy trì ổn định trong thời gian dài, bởi thiết bị nông nghiệp thường có giá cao, nông hộ thu nhập thấp rất khó tiếp cận nếu thiếu các cơ chế hỗ trợ. Bên cạnh đó, cần kết hợp thêm những công cụ hiện đại như công nghệ giám sát vệ tinh, hệ thống cảnh báo điểm cháy để kịp thời phát hiện các khu vực đốt rơm rạ quy mô lớn, cùng với cơ chế xử phạt linh hoạt trên thực tế. Quan trọng hơn, mọi biện pháp quản lý phải đi kèm giải pháp sinh kế: nếu không có lựa chọn thay thế, người nông dân sẽ rất khó dừng việc đốt rơm rạ.

 

 

Trong bối cảnh đó, nhiều sáng kiến quốc tế đã bắt tay với các tổ chức trong nước để tìm lời giải cho bài toán phát thải từ đốt rơm rạ. Một trong những chương trình được nhắc đến gần đây là sáng kiến do Liên minh Toàn cầu về Sức khỏe và Ô nhiễm (GAHP) triển khai, với nguồn tài trợ từ Bộ Môi trường, Thực phẩm và Nông thôn Vương quốc Anh (DEFRA), phối hợp cùng Hội Bảo vệ Thiên nhiên và Môi trường Việt Nam (VACNE). Chương trình này tập trung nghiên cứu, thí điểm mô hình can thiệp và nâng cao nhận thức cộng đồng nhằm giảm ô nhiễm không khí, giảm phát thải khí nhà kính, phát triển thị trường trao đổi carbon, đồng thời hướng tới một nền nông nghiệp “xanh” và bền vững hơn ở nông thôn Việt Nam.

 

Nhiều mô hình thực tế đã cho thấy, khi có sự đồng hành về kỹ thuật và đầu ra, rơm rạ không còn là thứ phải đốt bỏ. Tại xã Sông Ray (huyện Cẩm Mỹ, tỉnh Đồng Nai), từ năm 2023, Dự án GAHP triển khai thí điểm mô hình hướng dẫn nông dân sử dụng chế phẩm vi sinh để xử lý rơm rạ ngay trên đồng ruộng. Rơm sau khi được xử lý vi sinh giúp giảm hiện tượng lúa ma, cải tạo đất, tăng khả năng giữ ẩm, giảm nhu cầu phân bón hóa học và rút ngắn thời gian phân hủy xuống còn khoảng 14–15 ngày. Nếu như trước đây, trong một mùa vụ, người nông dân phải sử dụng khoảng 40kg phân bón cho một lần bón thì nay chỉ cần 30kg, vừa tiết kiệm chi phí, vừa giảm áp lực môi trường.

 

 

Một ví dụ khác là mô hình tận dụng rơm rạ để trồng nấm của hộ ông Nguyễn Thanh Hà ở An Giang. Thay vì đốt bỏ, rơm được thu gom, xử lý và sử dụng làm nguyên liệu trồng nấm, mang về nguồn thu hơn 20 triệu đồng mỗi tháng cho gia đình, cao hơn đáng kể so với chỉ trông chờ vào canh tác lúa. Tại xã Châu Thành (An Giang), 12 hộ nông dân được GAHP, VACNE và các đối tác hỗ trợ triển khai nhiều mô hình khác nhau như ủ rơm rạ làm phân hữu cơ với quy mô 8–20 m³ (tương đương 25–80 cuộn rơm), ủ rơm với urê làm thức ăn chăn nuôi, trồng nấm rơm trong nhà trên diện tích 20–300 m² (sử dụng 40–500 cuộn rơm)… Sau khi trừ chi phí đầu tư ban đầu, mỗi vụ người tham gia có thêm thu nhập từ 3–5 triệu đồng từ mô hình ủ phân và 3–12 triệu đồng từ trồng nấm. Dịch vụ cuốn rơm cũng mang lại thêm khoảng 500.000 đồng/ha và quan trọng là góp phần giảm đáng kể lượng rơm rạ bị đốt ngoài trời.

 

Các mô hình do GAHP và các đối tác triển khai có điểm chung là tương đối dễ áp dụng, chi phí thấp, có đầu ra rõ ràng và đi kèm với hỗ trợ kỹ thuật, tập huấn thực địa. PGS.TS Phùng Chí Sỹ – Phó Chủ tịch Hội Bảo vệ Thiên nhiên và Môi trường Việt Nam – cho biết, dự án đã lựa chọn 12 quy trình công nghệ để đánh giá theo tiêu chí khoa học và mức độ phù hợp với thực tế Việt Nam, trong đó có 6 loại hình công nghệ thay thế được áp dụng thí điểm như trồng nấm sử dụng rơm rạ sau thu hoạch; thu gom và ủ rơm làm phân hữu cơ sử dụng chế phẩm sinh học Trichoderma; xử lý rơm với urê làm thức ăn gia súc; nuôi trùn quế trên rơm rạ đã qua trồng nấm; ủ rơm rạ làm phân bón tại ruộng với chế phẩm sinh học đa chủng; và quy trình làm phân bón hữu cơ thích ứng với canh tác lúa ngay tại ruộng. Những mô hình ấy đã phần nào chứng minh rằng, nếu có công nghệ phù hợp, người nông dân hoàn toàn có thể thay đổi thói quen, biến “phế phẩm” thành nguồn thu nhập.

Tuy vậy, các chuyên gia cũng nhấn mạnh: không có mô hình nào có thể thành công nếu người dân không thay đổi nhận thức và hành vi. Nông dân cần hiểu rằng, việc “đốt hở” không chỉ gây hại cho chính gia đình mình, cho lá phổi của con trẻ, mà còn tác động tới cả cộng đồng, làm xấu đi chất lượng không khí và hình ảnh nông thôn. Khi họ thấy rõ rằng việc không đốt rơm rạ có thể mang lại lợi ích thiết thực – như giảm chi phí phân bón, tăng năng suất lúa, có thêm thu nhập từ trồng nấm, chăn nuôi hay cung cấp nguyên liệu cho doanh nghiệp – thì việc thay đổi thói quen mới bền vững.

 

Bài toán rơm rạ vì thế không chỉ là câu chuyện của “những đám khói trắng” trên cánh đồng, mà là câu chuyện của quản lý nhà nước, của trách nhiệm doanh nghiệp, của đổi mới công nghệ và của chính sự lựa chọn của từng người nông dân. Nếu được nhân rộng cùng với chính sách hỗ trợ phù hợp và cơ chế thị trường bền vững, những mô hình tận dụng rơm rạ sẽ giúp người nông dân từng bước chuyển từ thói quen đốt bỏ sang canh tác xanh, thân thiện hơn với môi trường. Và khi đó, mỗi mùa gặt sẽ không còn gắn liền với mùa khói, mà sẽ là mùa của những cánh đồng sạch hơn, bầu không khí trong lành hơn – cho cả làng quê và thành phố.